Legenda bij het cijnsboek van Heeze, Leende Zesgehuchten 1535

 

Het oudst bewaard gebleven cijnsboek van de heerlijkheid Heeze, Leende en Zesgehuchten dateert van 1535. De eerste 98 folia bevatten de cijnsen van Heeze, daarna volgen die van Zesgehuchten (folio 99-127), van Leende (folio 133-212) en van Geldrop (folio 213-237), dat toen dezelfde heer, en dus ook dezelfde rentmeester, had als Heeze c.a.

Van alle cijnsen van Heeze heb ik een letterlijke transcriptie gemaakt. Op ieder folio staan 6 cijnsen aan de voorkant (recto) en 6 aan de achterkant (verso), samen dus zo’n 1200 cijnsen. Ik heb die cijnsen per folio genummerd zoals gebruikelijk. Dus 1.1 t/m 1.6 voor de cijnsen van het 1e folio voorkant en cijns 1v1 t/m 1v6 voor de cijnsen aan de achterkant van het zelfde blad. Het cijnsboek van 1535 is 145 jaar bijgehouden tot 1680, toen een nieuw cijnsboek werd aangelegd. Aanvankelijk werden de betalingen in het cijnsboek zelf aangegeven met letters vóór de cijns (een a voor 1535, een b voor 1536 etc.). Na 1540 werden de betalingen in andere boeken opgetekend, en werd het originele boek alleen nog als legger gebruikt. Daar werd toen alleen nog de opvolging van de cijnsplichtigen genoteerd.

Ter toelichting toon ik de opbouw van de 1e twee cijnsen van folio 1

 

De originele inschrijving in 1535 (aangegeven in grote letters) was als volgt:

 

  1.1                 Aert Dierick Bax soen

            voir      Maes van Helmont

                        uuijt enen stuck beemdts bij Venredijck gelegen, 1. Lenart Jan Meeus soen, 2. Willem verVlaessen ende Jan die Haze           i3 aude grt  ½ d

 

  1.2                 Idem

            voir      Henrick Jan Uden zoen                       terdeel van i oude grt

 

toelichting:

cijns 1.1 is verschuldigd door Aert zoon van Dierick Bax. Onder Aert staan zijn voorganger(s) als cijnsplichtingen. Dus Maes van Helmont was cijnsplichtig vóór Aert Dierick Bax. Daaronder staat op welk goed de cijns rust, namelijk een beemd bij de Venderdijk, en daarachter staan de belendingen. Ik heb die als volgt afgekort: 1. = aan de ene zijde, 2 aan de andere zijde, 3. Aan het ene einde en 4. Aan het andere einde. In dit geval staan dus de twee zijden aangegeven. Daarna volgt het bedrag dat jaarlijks verschuldigd is: 1½ oude groot en een halve penning (Zie voor cijfers en munten de legenda hierna)

cijns 1.2 is verschuldigd door Idem (dezelfde als 1.1), dus opnieuw Aert Dierick Bacx.

 

Bij de 1e betaling in 1535 werd een a voor de cijnsplichtige gezet, bij de 2e betaling in 1536 een b, etc. zodat de inschrijvingen er in 1539 als volgt uit zagen

 

  1.1     edcba   Aert Dierick Bax soen

            voir      Maes van Helmont

                        uuijt enen stuck beemdts bij Venredijck gelegen, 1. Lenart Jan Meeus soen, 2. Willem verVlaessen ende Jan die Haze           i3 aude grt  ½ d

 

  1.2     edcba   Idem

            voir      Henrick Jan Uden zoen                       terdeel van i oude grt

 

Daarna werd bij elke opvolging, de opvolger in kleinere letters bijgeschreven boven de voorganger. Cijns 1.1 krijgt dan de volgende gedaante:

 

  1.1                 Jan Antonis Bocx

                                Anthoenis Jan Bocx bij coope

                                Goordt Hendrick Gobbelssn

            Wouter Jan Wouters dochter Heijlwich

                vi kijnderen van den selven

            edcba   Aert Dierick Bax soen

            voir      Maes van Helmont

                        uuijt enen stuck beemdts bij Venredijck gelegen, 1. Lenart Jan Meeus soen, 2. Willem verVlaessen ende Jan die Haze           i3 aude grt  ½ d

 

Dit moet alsvolgt worden gelezen:

Aert Dierick Bacx werd opgevold door zijn zes kinderen (het cijnsboek gebruikt Romeinse cijfers).

Deze werden opgevolgd door Heijlwich, dochter van Wouter Jan Wouters.

Zij werd weer opgevolgd door Goordt Hendrick Gobbels (haar zoon)

Daarna verkocht Goordt het goed waar de cijns op rustte aan Athonis Jan Bocx,

Tot slot werd Anthonis Jan Box opgevolgd door zijn zoon Jan Antonis Bocx

 

Bij de verkoop van het goed door Goordt Hendrick Gobbels, is de cijns voor de helft overgezet naar een ander cijnsplichtig goed van Goordt. Dit is aangegeven door het oorspronkelijk bedrag door te halen en het nieuwe bedrag eronder te zetten (in kleine letters). Bij de sluiting van het cijnsboek in 1681 zag de cijns er dan als volgt uit:

 

  1.1                 Jan Antonis Bocx

                                Anthoenis Jan Bocx bij coope

                                Goordt Hendrick Gobbelssn

            Wouter Jan Wouters (vV) dochter Heijlwich

                vi kijnderen van den selven

            edcba   Aert Dierick Bax soen

            voir      Maes van Helmont

                        uuijt enen stuck beemdts bij Venredijck gelegen, 1. Lenart Jan Meeus soen, 2. Willem verVlaessen ende Jan die Haze           i3 aude grt  ½ d

                                                                                                ½ aude grt  qrtt grt  qrtt d

                dezen anderen ½  ..qrtt grt hijer naer fo: .. onder Hendrick Gubbels (vV) hijer gedeleert

 

toelichting:

van de 1½ oude groot en een halve penning blijft ¾ groot en een kwart penning staan in cijns 1.1, de rest gaat naar een ander folio .. (het nummer was onleesbaar).

Aantekeningen tussen haakjes zijn van mij, in dit geval geeft (vV) het alias aan van Hendrick Gubbels, namelijk van Velthoven.

Eventuele jaartallen in Arabische cijfers zijn ook altijd van mij, en geven dan aan in welk jaar volgens andere bronnen een bepaalde opvolging plaats vond.

 

Op dezelfde wijze als cijns 1.1 werd ook cijns 1.2 bijgehouden. Bij deze cijns is het goed waarop de cijns rust en de belendingen later bijgeschreven, hetgeen ik aangeef door kleinere letters te gebruiken. Dit soort toevoegingen dateren uit de periode rond 1600, toen jonker Amandt van Horne rentmeester was van de heerlijkheid, en het cijnsboek na een periode van oorlogstroebelen, en een pestepidemie, weer actiever ging beheren.

 

  1.2     1600       Goort ende Neesken Lambert Heijmans kijnderen

                                Lambert Heijmans uxor cum prolibus

                                Henrick Goijart Stoepkens soen

voir         die kijnder Ardt Bax

            edcba   Idem

            voir      Henrick Jan Uden zoen                       terdeel van i oude grt

                                uutter halver husingen metten halven gelage dair Ardt Bacx inne woenden Ginder over, 1. Henrike Vincken

 nu          daer Goort Heijmans inne woont, 1. Peeter Delen, 2. de wede Delis Goossens cum prolibus

 

toelichting

de cijns rust op huis met het halve aangelag waar Ardt Bacx in woonde (Ardt Dierick Bax, de oorspronkelijk cijnshouder, was toen dus al dood). Ginderover is de plaatsaanduiding. De belender was destijds Henrike Vincken, nu (dus omstreeks 1600) woont daar Goort Heijmans en zijn de belenders Peter Delen en de weduwe Delis Goossens met haar kinderen.

 

Bijschrijvingen

Door al dat bijschrijven onder en boven de originele cijnsen (en vervolgens daarnaast etc.), ontaardden sommige folia in een enorme knoeiboel. Bovendien werd goed soms, samen met de cijns die erop rustte, gedeeld door de erfgenamen, zodat in plaats van één cijns meerdere cijnsen ontstonden. Dan werd de oorspronkelijke doorgehaald, en werden de nieuwe cijnsen achter in het boek bijgeschreven op de folia 92 t/m 98. Een voorbeeld is cijns 67v2, die wordt gedeeld onder de kinderen van Jan Gerit Tielmans, en waarvan de zeven opvolgers staan op folio 93.3 t/m 93v4

 

67v2    dcba    Jan Gerit Tielmanssn

voir      Willemen Gerit sKlercx sone

uut       enen stuck euzels op die Horst           iii d

dese navolgende chijnsen zijn onder die kijnder gedeelt fo xciii achterop heeren boeck, ergo hic nihil

 

93.3                        quator proles Gijsbrecht voerscr.

                                Ghijsbert Joest Scepers soen

                vanwegen zijnre huijsfrouwen Jan Gerit Tielmans dochter

                voir         haren vader

               uuijt       zijnen gedeelt vanden uuijtfanck die Henrick Coelen soen uuijtgenomen hadde vi vaitsait groot ainden Bosch gelegen                                   vi d

               nu uuijt eenen ecker saitlants den Hoirs ecker genampt/ groot omtrent den heelen ecker omrent iiii3 vatst, 1. Hendrick Jacobs/ 2. den Kercken ecker van Heeze, 3. Anthoonis Peeter Hoissn, 4. Anthonis Gerit Wouterssn ende Jan Jan Goessenssn.

 

Toelichting

De eerste cijnshouder in de bijschrijving (Ghijsbert Joest Scepers zoon) is onderstreept. Daaronder staat dat hij de cijns heeft vanwege zijn vrouw, een dochter de Jan Gerit Tielmans van cijns 67v2

 

 

Met behulp van dit cijnsboek en het rechterlijk archief heb ik vele Heezer families uit de16e en 17e eeuw kunnen reconstrueren. Ik ben gaarne bereid om die gegevens op aanvraag met u te delen.

Ik wens u veel succes en plezier met het gebruik van deze belangwekkende historische bron

 

Guus Delen                 Guus.Delen@online.nl

Latijn inclusief abbreviaturen

 

als                                alias

 

b

 

causa                           oorzaak

cum                             met

cum suis                      met de zijnen

 

d(enarius)                    penning

duo                              twee                           

 

emptor                         koper

eodem                         (voor) dezelfde (als een cijns hoger)

ergo                             dus

et                                 en

evictie                          uitwinning = verbeurd verklaring wegens pachtschuld

ex                                uit

 

filia                              dochter

filius                            zoon

finis                             eind

fo:                                folio = blad

frater                           broer

(cum) fribus                (met) broers

 

g

 

habet                           heeft

heredes                        erfgenamen

 

ibi                                daar

idem                            dezelfde (als een cijns hoger)

inter                             tussen

 

librum                          boek

 

modius                        mud

 

ne                                 nomine = namens

novem                         negen

nunc                            nu

 

octo                             acht

 

pars                              deel

pro                               voor

proles                          kinderen

predicti                        van de voornoemde

pullum                         hoen

 

quattuor                       vier

 

reddit                          hij geeft terug

 

septem                         zeven

sex                               zes

sigillum                        rogge ?

soror                            zus

 

tertia                            derde

tres                              drie

tribus / tri9                  drie (3e naamval)

tutor                            voogd

 

uxor                             vrouw

 

vidua                           weduwe

Middel Nederlands

 

auwermoeder              grootmoeder

auwervader                 grootvader

 

bedde                          huwelijk

behoudsoon                 stiefzoon

brief                             hypotheek

buitenprochie              Zesgehuchten

 

copsaet                        1/24 ha.

                       

die                               de

dries                            weiland/akkerland

 

eeusel                          hooiland

erfcijns                        hypotheek

erff(enis)                     eigen land

 

geen                             de

gelag                            land bij het huis

gemeijnt                      grond voor gemeenschappelijk gebruik (gepacht van de Heer)

groese                          weiland

gr(oo)t                         zilveren munt van 2 oirt c.q. 12 d

geswije                        schoonzus

 

h                                  heer

Heer                            de heer van Heeze, Leende en Zesgehuchten

heer                             schoonvader

heerke                          grootvader

Heilige Geest              kas voor de armenzorg

hertscap                       gehucht

hoirck                          groepje boerderijen

hoff                             (moes)tuin

hofstat                         plaats waar een huis heeft gestaan

huijsvrouwe                 vrouw (echtgenote)

 

i

 

loepen(s)                      1/6 ha. (1 vaitsait)

 

malder                         ½ mud = 6 vat

 

momb(a)er                   voogd

mud                             12 vat

 

nakind                         kind uit een later huwelijk

 

onmondig                    minderjarig (jonger dan 24 jaar)

oirt                               koperen munt van een halve groot = 6 d

 

roeij                             1/300 ha.

 

st(uijver)                      zilveren munt van 2 groten = 24 d

 

text                              cijns

 

uutfanck                      stuk land dat is toegevoegd

 

vaitsait                         1/6 ha. (= 4 copsait = 50 roeijen)

voorkind                      kind uit eerder huwelijk

vrouwe                        schoonmoeder

vrouwke                      grootmoeder

 

wilner                          wijlen

 

zwager                         schoonbroer of schoonzoon

 

:                                   afkortingsteken

Romeinse cijfers

 

3          ½

i           1

v          5

x          10

l           50

c          100; bij eeuwtallen als superscript xvc = 1500
Geld

 

Zilveren standaard (Karel de Grote)

pond (librum; 409 gram) = 20 schellingen (solidi) = 240 denarii (d)           

 

‘zilveren’ munten

grt        groot:               1 schelling                     12 d               1266 Frankrijk

st.        stuiver:            2 groten                         24 d               1434 Philips de Goede

 

(Joachims)Thaler                                                                     1500

PhilipsDaalder             30 stuivers       1½ gulden                   1557 Philips II

Rijksdaalder                50 stuivers       2 ½ gulden                  1606 Holland

 

Reaal                           3 stuivers                       72 d               1521

Spaanse mat                8 realen                       576 d

 

koperen munten

oirt                               ¼ stuiver                         6 d

duit                              1/8 stuiver                       3 d

penning                       1/16 stuiver                     1½ d

 

 

Gouden standaard

Florijn                                                                                      13e eeuw Florence 

Ducaat                                                                                     13e eeuw Venetië

Peter                            18 stuivers                                           ?

(Rijns)gulden              20 stuivers (2 pond)                            1466 Keulen, Trier, Mainz, Paltz

Philips gulden             25 stuivers                                           1434 Philips de Goede

Carolus gulden            20 stuivers                                           1521 Karel V